Cúng Tết Đoan Ngọ còn được gọi là tết giữa năm hay một cách dân giã là tết giết sâu bọ. Đây là ngày mà người dân cúng lễ để đánh dấu cho một thời tiết mới, cầu cho mùa màng bội thu vì Đoan có nghĩa là “mở đầu” mở đầu cho một mùa màng tươi tốt. Ngọ là khoảng thời gian từ 11h tới 13h. Dù theo thời gian có nhiều thay đổi nhưng nhiều gia đình Việt vẫn còn giữ nếp ăn Tết ở nhà với các món truyền thống như rượu nếp, bánh gio, quả mận, vải… với niềm tin sẽ đẩy lùi được mầm bệnh trong cơ thể và xua đi xui xẻo.
Mâm cỗ cúng tết Đoan Ngọ, tết diệt sâu bọ sẽ có sự khác biệt theo từng vùng miền, nhưng nhìn chung trên mâm cỗ cúng không thể thiếu những món sau đây:
1. Rượu nếp hoặc nếp cẩm
Có thể nói đây là món hoàn toàn không thể thiếu đối với bất cứ gia đình nào trong ngày Tết Đoan ngọ. Vào ngày mùng 5 tháng 5, tất cả mọi người đều cùng nhau ăn một chút cơm rượu nếp than với mong muốn và niềm tin sẽ đẩy lùi được mầm bệnh trong cơ thể. Người ta cho rằng có nhiều ký sinh ẩn náu sâu trong cơ thể và chúng chỉ ngoi lên nhiều nhất vào ngày này. Vì thế mọi người tận dụng cơ hội tiêu diệt mầm bệnh trong cơ thể vào tết đoan ngọ bởi rượu nếp hoặc nếp than.
Theo quan niệm của người xưa, vị nồng của cơm nếp hòa với men cay của rượu sẽ có tác dụng loại bỏ những loài ký sinh có hại trong cơ thể và tăng cười sức đề kháng. Cơm rượu nếp ở mỗi vùng cũng có sự khác nhau. Trong khi cơm rượu nếp miền Bắc để rời từng hạt như bát cơm canh thì cơm rượu của người miền Trung được ép thành từng khối và cơm rượu miền Nam được viên tròn.
2. Bánh khúc
Có thể người Kinh không có món này trong Tết Đoan ngọ nhưng với người Nùng (Mường Khương, Lào Cai) không thể thiếu món bánh khúc trong ngày tết này. Nguyên liệu làm bánh là gạo nếp ngon, rau khúc, đậu xanh, hạt vừng đen.
3. Chè trôi nước
Món tiếp theo trong mâm cúng lễ tết đoan ngọ không thể thiếu là món chè trôi nước. Những viên chè tròn được làm từ bột nếp trắng, bên trong có nhân đậu xanh, ăn cùng với nước cốt dừa hoặc nước đường được thắng với gừng. Chè có vị béo của đậu xanh, vị ngọt của đường, nước cốt dừa, vị man mát của bột ở ngay đầu lưỡi và mùi thơm hấp dẫn của gừng, nước cốt dừa. Theo quan niệm dân gian thì món được làm từ gạo nếp có khả năng diệt sâu bọ tốt vì vậy món chè trôi nước càng là món không thể thiếu.
4. Chè kê
Món chè này cũng rất đặc trưng cho ngày Tết Đoan Ngọ ở miền Trung, đặc biệt là ở Huế. Những hạt kê mẩy tròn sau khi được xay cho tróc vỏ và làm sạch, người ta đem ngâm và đun sôi đến khi nở mềm, sền sệt, bỏ thêm đường và sên với nước gừng sẽ cho ra nồi chè thơm phức với màu vàng hấp dẫn, hương vị khó quên. Chè kê thường ăn kèm với bánh tráng mè, món ăn này có tác dụng bồi bổ khí huyết, giải độc, thanh nhiệt thích hợp cho thời tiết oi bức của ngày 5 tháng 5.
5. Bánh tro
Bánh tro, người miền Tây hay gọi là bánh ú nước tro hoặc có nơi khác gọi là bánh gio, bánh âm, bánh nẳng… Bánh có màu vàng đậm do gạo nếp được ngâm từ nước tro đốt bằng củi các loại cây khô, sau đó gói trong lá chuối rồi đem luộc, nhân bánh có thể mặn, ngọt hoặc không nhân tuỳ theo sở thích.
Mỗi vùng có một kiểu gói bánh khác nhau, có nơi gói hình thuôn dài, có nơi gói hình chóp tam giác. Nhưng đa số là chóp tam giác. Bánh mềm mại vị ngọt tính mát, có màu từ nhạt đến nâu sẫm phụ thuộc loại nước tro sử dụng. Bánh là món ăn mát lành, chống ngáy rất tốt.
Loại bánh này thường được làm rất tỉ mỉ theo từng công đoạn từ khâu chọn nếp đều hạt, thơm, đến cách gạn nước tro được đốt từ những cây rơm nếp vàng óng, đã được rửa sạch và gói cho đẹp, luộc, rồi cuối cùng mới có thứ bánh thơm nồng cho mâm cúng. Theo quan niệm xưa, tháng 5 Âm lịch là thời điểm mùa hè oi bức, nóng nực nên dễ phát sinh bệnh dịch, món bánh tro sẽ giúp người ăn thanh nhiệt cơ thể và giải độc rất tốt.
6. Hoa quả
Cũng như bao các ngày lễ, ngày tết truyền thống khác. Mâm quả dâng lên bàn thờ tổ tiên để lẫy lễ là điều không thể thiếu trong mỗi gia đình. Việc ăn trái cây đầu mùa, đặc biệt là cái loại trái cây như: mận, vải, xoài, chôm chôm, dưa hấu… không chỉ với mong muốn tiêu trừ mầm bệnh mà phần nào còn thể hiện được mong muốn cây trái xum xuê, sinh sôi nảy nở.
Các loại hoa quả được chọn để cúng và ăn trong ngày Tết Đoan ngọ chủ yếu là các loại quả mùa hè, tươi ngon và có vị chua chua, có tính hàn để giải độc và làm mát cơ thể. Nếu thiếu đi những thứ hoa quả này, Tết Đoan Ngọ sẽ mất đi nhiều ý nghĩa.
7. Thịt vịt
Vào ngày Tết Đoan ngọ thì thịt vịt là một món ăn không thể thiếu với người dân miền Trung. Có người cho rằng, vịt có tính hàn ăn vào sẽ giúp có thể mát mẻ, thanh lọc và giải độc cơ thể trong những ngày tháng 5 oi bức, nóng nực. Người khác lại cho rằng, từ ngày 5 tháng 5 trở đi thì thịt vịt sẽ thơm ngon hơn, béo ngậy và không còn mùi hôi nữa.
Bởi quan niệm “diệt sâu bọ”, thịt vịt có tác dụng cân bằng phong huyết, âm dương trong cơ thể được lựa chọn làm món chính trong ngày này. Theo đông y, thịt vịt còn có tác dụng bồi bổ cơ thể sau ốm, giúp cơ thể hồi phục nhanh, chữa co giật, hạ nhiệt và giảm mụn nhọt.
Như chúng ta đã biết, Tết Đoan Ngọ là lễ tết quan trọng của người Việt từ nhiều đời nay. Đây là lúc chuyển mùa, sâu bọ, côn trùng cũng được dịp phát triển gây bệnh cho người, và hoa trái. Vì vậy, người dân thực hiện các nghi lễ diệt sâu bọ và chuẩn bị mâm cỗ cúng Tết Đoan Ngọ, dâng hương cùng với các món ăn không thể thiếu như trên để cầu tai qua nạn khỏi mùa màng bội thu.
